Đền Thiên Hậu có tên chữ là Thiên Hậu cung, tọa lạc trên phố Bắc Hòa - trung tâm của Phố Hiến xưa, nay là đường Trưng Trắc, phường Quang Trung, thành phố Hưng Yên, tỉnh Hưng Yên.

Ngôi đền tôn thờ bà Lâm Tức Mặc, người làng Bồ Điền, tỉnh Phúc Kiến, Trung Quốc. Bà là vị thần biển của người Hoa, có lòng nhân đức cứu giúp dân lành, đem lại cuộc sống ấm no, hạnh phúc cho nhân dân. Bà được tôn vinh là thần Hàng Hải, được người dân ca ngợi, kính cẩn lập đền, mở phủ nhiều nơi để tôn thờ.

Toàn cảnh lễ khai mạc

Theo "Đại Thanh nhất thống chí" Lâm Tức Mặc quê ở đảo Mi Châu, thuộc làng Bồ Điền, tỉnh Phúc Kiến, Trung Quốc. Bà sinh ngày 23 tháng 3 âm lịch, là con gái thứ 6 Lâm Nguyện, em gái thứ 2 của Ôn Công, thuộc dòng dõi Cửu Mạc. Tương truyền, Lâm Tức Mặc khi sinh ra có hương thơm ngào ngạt, hào quang rực rỡ bao quanh, đặc biệt từ khi lọt lòng mẹ cho đến đầy tháng, bà không một lần cất tiếng khóc, vì thế cha mẹ gọi là Lâm Mặc nương. Từ nhỏ, bà thông minh, đĩnh ngộ hơn người, có lòng bao dung, giúp đỡ người khác. Năm lên 8 tuổi, bà đi học tiên và luyện đơn thành cửu chuyên, có thể hô mưa, gọi gió và có phép màu cưỡi chiếu bay trên biển. Khi dân tình mất mùa đói kém, bà đã phát hiện ra một thứ rong biển dùng để nấu thạch làm thức ăn cứu đói cho dân. Bà còn tìm ra thứ dầu ăn gọi là "Ma Mộc", phun xuống đất mọc lên cây cho hạt ăn thay lúa gạo, giúp dân nghèo qua những trận đói kéo dài. Bà tinh thông y thuật nên thường trị bệnh cứu người, dậy dân cách phòng bệnh dịch, được mọi người vô cùng mến phục… Bà còn thu phục được hai tướng tài Thiên Lý Nhãn và thiên Lý Nhĩ, các ngài có tài nhìn và nghe xa, phát hiện bọn giặc biển để trừ khử cho dân chài ra khơi đánh cá yên lành, thịnh vượng.

Đền Thiên Hậu được khởi dựng vào cuối thế kỷ XVI nửa đầu thế kỷ XVII do 14 dòng họ người Hoa ở Quảng Đông, Quảng Tây và Phúc Kiến quyên góp vật liệu chuyển sang bằng đường biển, đồng thời kết hợp với các nghệ nhân người Việt cất dựng lên. Hiện nay, ngôi đền là một công trình nghệ thuật kiến trúc độc đáo, tương đối đồng bộ, hài hòa với các hạng mục: Tam quan, Giải vũ, Thiêu hương và Hậu cung. Đền chính xây bằng gạch Bát Tràng, đầu đao cong dáng đuôi cá. Tam quan của đền cao và rộng, tường bao hai bên trang trí gạch men hoa chanh màu xanh lam. Trước Tam quan là đôi nghê tạo tác bằng chất liệu đá hoa cương trong tư thế ngồi chầu ra cửa, con đực miệng ngậm ngọc, con cái ôm con bú, vẻ đẹp của đôi nghê đã đi vào câu ca:

Ai về tỉnh lỵ Hưng Yên

Thăm đền Thiên Hậu đôi bên nghê chầu

Con Dương ngậm ngọc Bích Châu

Con Âm sữa ngọt một bầu nuôi con

Hình ảnh hai con nghê này nói lên quan niệm sống của người Trung Hoa, được của và được con là hạnh phúc lớn của con người.

Đông đảo du  khách và nhân dân địa phương dâng hương tại lễ khai mạc

Tiếp đến là Thiêu hương có lối kiến trúc kiểu chồng diêm với khoảng cách cổ diêm ngắn, thân cột đỡ mái hình lục giác, trên các vì cánh cửa chạm khắc đề tài trong các tích truyện của Trung Hoa như: Tam Quốc, Tây Du Ký… Hậu cung 05 gian, các bộ vì kết cấu kiểu chồng rường cánh. Các mảng chạm khắc được kết hợp nhiều chủ đề như sư tử hý, phượng hàm thư, rùa, rơi… mang đậm phong cách kiến trúc nghệ thuật Trung Hoa. Tại gian trung tâm Hậu cung đặt khám thờ, trong bài trí 05 pho tượng của bà tượng trưng cho 05 phủ của tỉnh Phúc Kiến. Ngoài gian thờ chính, hai gian bên có ban thờ thân phụ, thân mẫu và anh ruột của bà cùng ban thờ các dòng họ người Hoa đã có công xây dựng và tôn tạo đền. Đền Thiên Hậu là một trong số rất ít những công trình kiến trúc của người Hoa ở Phố Hiến còn được bảo lưu đồng bộ tới ngày nay.

Hiện nay, đền Thiên Hậu còn gìn giữ được nhiều đồ thờ tự, cổ vật có giá trị liên quan tới việc đi sông biển và ngợi ca tài danh của vị nữ thần như: Sắc phong, bia đá, nghê đá, hoành phi, câu đối, kiệu Mẫu,… và nhiều đồ tế tự được mang từ Trung Quốc sang. Nổi bật là những mảng chạm khắc, trang trí kiến trúc mang đậm dấu ấn, màu sắc văn hóa Trung Hoa đan xen kiến trúc của người Việt với các đề tài: bát mã quần phi, phượng hàm thư…

Hằng năm đền Thiên Hậu mở hội vào ngày 13/3 và 9/9 âm lịch để tưởng nhớ ngày sinh và ngày hóa của đức Thiên Hậu Thánh mẫu.

                   Minh Trang – Xuân Điệu (Đài Truyền thanh thành phố)